Zəlzələ geniş dağıntılara və insan tələfatına səbəb ola bilən təbii fəlakətdir. Onlar yer qabığında enerjinin qəfil sərbəst buraxılması zamanı baş verir, nəticədə yer silkələnir, tektonik toqquşmalar baş verir və seysmik dalğalar əmələ gəlir. Zəlzələlər ən güclü dağıdıcı təsirə malik qüvvələrdən biridir və istənilən vaxt, istənilən yerdə, gözlənilmədən belə baş verə bilər.
Zəlzələ gücü dəyişkəndir.
Bəzən ən güclü zəlzələ yerin o qədər dərin bölgəsində baş verir ki, onu hiss etmək mümkün olmur. Zəlzələnin gücünü qırılan layın həcmi ilə müəyyənləşdirilir, bəzən bu qırıntı insan dırnağından belə kiçik ola bilir. Ancaq yaşayış yerlərində tikilən binaların dözümlülüyü laylar qədər olmadığı üçün yaxınlıqda baş vermiş zəlzələ buranı yerlə yeksan edə bilir. Zəlzələnin şiddəti onun nə qədər güclü olmasına bağlı deyil; hündür dağlıq ərazilərdə güclü zəlzələnin şiddəti olduqca az olur.
Zəlzələ olacağını proqnozlaşdırmaq mümkündürmü?
Yox. Hələki elm və elm adamları zəlzələni dəqiqliklə müəyyənləşdirə biləcək metod və texnologiyalara sahib deyil. Elm adamları sadəcə seysmik əraziləri təyin edə bilər və müəyyən period ərzində zəlzələ baş vermə ehtimalını irəli sürə bilər. Bəs onda zəlzələni əvvəlcədən müəyyən edə bilmək üçün nə lazımdır?
Zəlzələ ilə bağlı proqnozlar üç əsas elementi özündə birləşdirməlidir:
- gün və saat
- yer və ərazi
- gücü
Bəli, bəzi insanlar zəlzələləri proqnozlaşdıra bildiklərini deyirlər, lakin onların açıqlamalarının yalan olmasının səbəbləri bunlardır:
- Onlar elmi dəlillərə əsaslanmır və zəlzələlər elmi prosesin bir hissəsidir. Məsələn, zəlzələlərin buludlar, yerin fırlanması, planetlərin düzülüşü ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.
- Onlar yuxarıda sadalanan hər üç elementi eyni anda öz iddialarında səsləndirə bilmirlər.
- Onların proqnozları spesifik deyil. Bir çox halda ərazi ilə bağlı fikir səsləndirsələr də, proqnoz periodu olduqca uzun müddəti əhatə edir.
Baş vermiş zəlzələ bu insanların proqnozlarını düz çıxarsa da, ümumi olaraq zəlzələni əvvəlcədən bildiklərini söyləməyə dəlalət etmir. Zəlzələlərin anlaşılmasında, monitorinq və erkən xəbərdarlıq sistemlərinin inkişafında əhəmiyyətli irəliləyişlərə baxmayaraq, zəlzələlərin vaxtı, yeri və miqyası gözlənilməz olaraq qalır. Bu gözlənilməzlik zəlzələləri xüsusilə təhlükəli edir və hazırlaşmağı çətinləşdirir.
Ona görə də zəlzələlərlə bağlı ən böyük miflərdən biri onların proqnozlaşdırıla bilməsidir. Onilliklər ərzində aparılan araşdırmalara baxmayaraq, elm adamları hələ də zəlzələləri proqnozlaşdırmaq üçün etibarlı üsul hazırlaya bilməyiblər. Bunun bir neçə səbəbi var.
- Birincisi, zəlzələlərin səbəbləri hələ də tam başa düşülməyib.
- İkincisi, Yer qabığı mürəkkəb və dinamik bir sistemdir. Bir sahədə kiçik dəyişikliklər başqa bir ərazidə əhəmiyyətli təsir göstərə bilər.
- Üçüncüsü, zəlzələləri aşkar etmək/izləmək üçün mövcud olan texnologiya hələ də məhduddur və dəqiq proqnozlar vermək üçün lazım olan məlumatların toplanması olduqca çətindir.
Sizin üçün maraqlı ola biləcək yazı: Sirri açılmamış hadisələr – Tarixin ən qəribə faktları
Zəlzələ ilə bağlı hansı tədbirlər görülür?
Zəlzələləri proqnozlaşdırmaq mümkün olmasa da, elm adamları zəlzələlərlə bağlı riski azaltmağa kömək edə biləcək bir neçə üsul hazırlayıblar. Bunlara daxildir:
Seysmik monitorinq: Seysmik monitorinq sistemləri zəlzələləri aşkar etmək və onların yeri, gücü və intensivliyi haqqında məlumat vermək üçün istifadə olunur. Bu məlumat erkən xəbərdarlıqlar vermək və fövqəladə hallarda daha tez və effektiv müdaxilə etməyə şərait yaradır.
Tikinti kodları: Tikinti kodları strukturların zəlzələlərə daha davamlı olmasını təmin edəcək şəkildə layihələndirilməsini və inşa edilməsini həyata keçirmək üçün istifadə edilə bilər. Məsələn, aktiv seysmik zonalarda yerləşən ölkələrdə tikilən binaların strukturlarının dözümlülüyü yüksək güclü zəlzələlərə uyğun təyin edilir. Bu, zəlzələlərin vurduğu ziyanı azaltmağa və fəlakət bölgələrində insanların həyatını qorumağa kömək edir.
Zəlzələ sığortası: Zəlzələ sığortası zəlzələ zamanı fiziki şəxslər və müəssisələr üçün maliyyə vəsaitinin toplanmasını təmin edir. Bu, fəlakət zamanı maliyyə resurslarının ərazilərə yönəldilməsini və bərpa/yenidənqurma səylərini təşviq etməyə kömək edir.
