İnsan mədəniyyətində ən önəmli davranışlardan biri ölü dəfnidir. Bunun Sosial və ya psixoloji səbəbləri olduqca zəngindir. Anlamaq çətin ola bilər ki, niyə insan ölüyə və ya ölümə bu qədər dəyər versin… Bununla bağlı çoxumuz bir sıra kitablar oxuyub, məqalələri incələmişik. Bəlkə də aramızda etno-arxeoloji və mədəni antropoloji araşdırmalar aparanlar və ya izləyənlər vardır. İnsan və ölüm münasibətlərinə dair müxtəlif hipotezlər və ya nəzəriyyələrmövcuddur. Bir sıra araşdırmaçılara görə, ölümü dəyərli edən yaşamın böyük həyəcanından irəli gəlir. Yaşam dəyərlidir, yaşamın alternativi yoxdur. Ondan ayrılmaq böyük bir itkidir və onun yerini doldurmaq üçün əcdadlarımız milyon illərlə müxtəlif inanclar yaratmaqla çeşidli rituallar – mərasimlər formalaşdırıblar. Bizə məlum olan elmə görə ilk insan yoxdur, müxtəlif Homonid cinslərinin fərqli Homo ailəsi üzvləri mövcud olmuşdur. Bəziləri eyni dövrdə yaşamasına rəğmən sosial iqtisadi modellərində və bəslənmə fəaliyyətlərində bir birindən çox fərqli yaşam hekayələrinə sahib olmuşlar. Eləcə də yaşamın və təbiətin başlanğıcı, onunsonu kimi düşüncələrdə fərqli inanc (sistemləri) yaratmışdırlar.
Yaşamaq Homo ailəsi üçün dəyərlidir. Lakin homo sapiensi həm əcdadlarından, həm də heyvanlardan ayıran ən önəmli fərq, onun ölüsünə verdiyi ad, ölü mərasimi üzərinə yaratdığı adətlər, ölüm ilə yaşam arasında qurduğu bağlar, yəni homo sapiensi ‘insan’ edən özəlliklərdir. Lakin yanlış anlaşılmasın, Homo növləri arasında sadəcə Homo Sapienslər ölüsünü dəfn etmir. Prehistoric arxeoloji araşdırmalara əsasən ölüsünə ritual sərgiləyən, yəni ölü ilə özü arasında münasibət quranlardan biri də homo neandertallardır. Təxminən 100 min il əvvələ aid kəşf olunmuş materiallara əsasən neandertal dəfn adətlərini öyrənmək mümkün olub. Lakin bu günkü müasir dəfn və məzarlarla müqayisə ediləcək formada deyillər. Neandertalların da dəfn zamanı ölü ilə bir hekayə qurduğunu tapılan sübutlara əsasən anlamaq mümkündür. Bununla yanaşı neandertallar, sadəcə ölü dəfni ilə qalmamış, həm də yaralı yaxınlarını da mualicə etməyi bacarırdılar.
Bu yazının əsas məqsədi, ölü dəfn rituallarının nə tarixini öyrənmək, nə də çeşidliliyini tədqiq etməkdir. Araşdırmanın məzmunu İndoneziyanın Sulawesi adasında yerləşən bölgə xalqının ölü dəfn etmə mərasimi və dəfndən sonra festival halına gələn məzardan çıxarma ayinləri haqqındadır.
Ma’nene festivalı
Ma’nene festivalı – cəsədlərin təmizlənməsi mərasimi. İndoneziyanın Sulawesi adasında Tana Toraja əhalisinin, 3 ildən bir həyata keçirdiyi ritualdır. Ölülərini məzardan çıxardaraq yaşadıqları bölgədə sərgiləməyə başlayırlar. Ölüləri ilə bir gün vaxt keçirmək istəyən Tarajan xalqı bununla ölüsünə hörmətini göstərməyə çalışır. İnsanın ölməz olduğuna inanan xalq, ölüsünə bir gün içində su, yemək, hətta siqaret belə təqdim edir. (Ma-nene ritualları haqqında buradan izləyə bilərsiniz.)
Üç ildən bir təkrar edilən ma’nene ayinlərini həyata keçirmək üçün, ölən insanları müəyyən miqdarda və müxtəlif pozisiyalarda; dik və ya oturaq vəziyyətlərdə mumyalayırlar. Üç ildən bir məzarlar açılaraq təmizlənilir. Yeni geyimlər geyindirilir. Xalqın inancına görə insan ölməzdir. Minilliklərdir davam edən inanca görə, ölüm insan həyatının sonu deyildir; ölüm, bu mürəkkəb və mənəvi yaşamda başqa bir addım – yoldur. Bu səbəbdən Torajan xalqının mədəniyyətindəinsanın ölümü və sonrası çox önəm daşıyır.
Rambu Solo
Torajan mədəniyyətində Ma’nene ritualı kimi digər fərqli bir ayin daha var. Bu Rambu solo -dəfn seromoniyasıdır.
Dəfn adətləri arasında çox gərginliyi və şənlikləri ilə seçilən bu dəfn ritualında xalq özü və ölü arasında bağların daha da gücləndiyini və bütünləşə bilməyi ortaya qoymaqdadır. Ölü dəfn mərasimi kütləvi bir xarakter alır. Ölən insanın ruhunun tanrıların zirvəsinə yüksəldiyinə inanan Tana Torajan cəmiyyətinin dəfn mərasiminə bu qədər önəm verməsinin səbəbi ruhun müqəddəsliyinə və gücünə inamaqdadır. Ölümün daha böyük məna daşıdığı bu xalqın inanclarında ölən insan nə qədər gözəl münasibət və təqdir alarsa, ölünün buna layiq olduğudüşünülməkdədir. Yerli inanclardan olan ALUK inancına görə, ruhun cənnətə getməsi üçün xususi mərasimlər təşkil edilməlidir. Beləliklə Rambu solo mərasimi ruhun cənnətə çatdırılmasıdır. Bu mərasim sadə və ritualsız reallaşa bilməz. Əgər Rambu solo ayini icra olunmazsa ruh səs-küy salaraq insanları narahat edəcəkdir. Beləliklə yaşamında sosial status qazanan insan ölümdən sonra da ruhsal bir dərəcəyə qaldırılır. Buna baxmayaraq Rambu solo adəti sağlığındakı sosial, siyasi və maddi statusundan asılı olmayaraq bütün Tonajan insanı üçün tətbiq edilə bilər.
Maddi və ya digər səbəblərdən dolayı günlərlə, həftələrlə, aylarla, bəzən də illərlə evlərdə saxlanılan ölülər kollektiv bir mərasim ilə mağara və qayalara dəfn olunur. Maddi sıxıntıları olan ailələr Rambu solo mərasimi üçün uzun müddət ölülərini mumyalayaraq evlərində saxlayırlar. Bu müddətdə ölüləri ilə dialoq qurmağa çalışırlar. Ölüyə zəif düşmüş və ya xəstəkimi rəftar göstərərək, eyni zamanda ölüdən göstərdikləri münasibət və rəftarın qarşılığını verməsini də gözləyərək, ölünün onlarla birlikdə olduğuna inanmaqdadırlar.
Məzara qoyulmadan öncə xüsusi yarışlar, döyüşlər və rəqslər təşkil edilir. Bu musiqili və ruhidavranışlar sadəcə insanlar arasında deyil, eyni zamanda heyvanların iştirakı ilə də təşkil edilir. Heyvan döyüşləri, heyvanların qurban edilməsi kimi mərasimlər də dəfn sırasında həyata keçirilir. Yuxarıda qeyd edilmişdir ki, Rambu solo ruhun cənnətə göndərilməsi mərasimi sosial statusundan aslı olmayaraq hər ölüyə tətbiq edilir. Lakin heyvan qurban etmə, heyvan kəsmə isə ölünün sosial statusundan aslıdır. Yaşadığı dövrdə ailə və cəmiyyət arasında fəaliyyətinə və nailiyyətinə görə müəyyən imtiyazlar və hörmət qazanan nəfərlər, Rambu solo mərasimində qurban edilən heyvan sayına görə müəyyənləşir. Məsələn yüksək bir statusa sahib bir ölü üçün 24-100 arasında camış öldürülür. Orta statusa sahib biri üçün isə 8 camış və 50 donuz məhv edilir.
Sual oluna bilər ki, niyə Rambu solo mərasimində camışlar qurban edilir? Çünkü Tonajan xalqının inancına görə, ölünün o biri dünyada səyahəti zamanı cənnətə sadəcə camış apara bilər. Camışlar qurban edilmədən öncə “mappasilaga tedong” adı verilən camış döyüşü təşkil edilir. Nəzərə alsaq ki, İndoneziyada tək növ olan “bubalus bubalis” palçıq camışı nəsili tükənmək üzrədir, Rambu solo ayinlərində hökumət və beynəlxalq qurumlar tərəfindın hər bir ölü üçün onlarla camışın məhv edildiyinə diqqət çəkərək, həyəcan təbili çalınmaqdadır.
Şiddətin və gücün təmsili olaraq camışların döyüşü təşkil edilir. Savaş zamanı heyvanların məhvi qaçınılmazdır. Buna görə də bir çox ekosistem və heyvansevər dərnək və qurumların şikayəti və etirazı ilə qarşılansa da, ma’nene ayinləri kimi Rambu solo ritualları da minlərlə xarici və yerli turist marağına səbəb olmaqdadır.
Ölünün dəfni prosesi olduqca həssas və bahalıdır. Bu dəfn adətinə on minlərlə dollar vəsait lazım olduğu üçün maddi gücü yetməyən ailələr dəfni lazımı məbləği toplayana qədər gecikdirirlər. Buna görə də ölü dəfnə qədər bəzən həftələrlə, aylarla, bəzən də illərlə ailə içində bir otaqda xüsusi şəkildə saxlanılır. Dəfnə qədər olan mərhələdə, ölü evin içində yaşayanlarla bir yerdə qalərkən ona “xəstə” kimi bir davranılır və hər cür “qayğı” göstərilir.
Festival zamanı mumyalanmış hər hər iki cins və hər bir yaş qrupu insanlar məzarlardan çıxırılır. Bu rituallarda iştirak etmək üçün uzaqda yaşatab qohum və yaxınları da mərasimə gəlirlər.
Nəticə yerinə.
Təxminən min ilə yaxın yaşı olduğu düşünülən ma’nene və Rombu solo mərasimləri hökumətin etirazlarına rağmən böyük həyəcanla həyata keçirilir. Əgər bölgənin sosial rifahına nəzər salsaq, insanların sosial-iqtisadi vəziyyətinin olduqca zəif olduğu gözlər önündədir. Bütün bunlar onu göstərir ki, Tonajan xalqı dirisindən daha çox ölüsünə rəğbət bəsləyir. Ona görə də insan mədəniyyəti haqqında fikir söyləyərkən və ya ortaya ideya qoyarkən bu mövzu ilə bağlı diqqətli olmaq gərəklidir.
Hər insan fərqlidir, insan qrupları isə dinamikdir. Bu səbəblə insan toplumlarında inanc praktikaları və mülahizələri ilə bağlı mövzularda diqqətli olmaq lazımdır.
Bu yazıda göründüyü kimi əslində istər inancla, istərsə də digər sosial fəaliyyətlərlə bağlı olsun, insan mərkəzli düşüncələrimizin hakim olduğu bir yaşam içində var olduqca, insanın hər bir ritaulı və praktikası maraqlı olaraq qalacaqdır.
