Albert Eynşteyn dünyanın ən tanınmış fiziki və Nobel mükafatının sahibi idi. O, 1930-cu illərdə Almaniyadan qaçmış və ABŞ-da yerləşmişdi. Macarıstan mültəciləri Leo Szilard, Eugene Wigner və Edward Teller, Eynşteyni prezident Franklin D. Ruzvelti Almaniyanın atom bombası yarada biləcəyi ehtimalı barədə xəbərdar etməyə və Ruzvelti ABŞ-da oxşar proqramı nəzərdən keçirməyə çağırmağa inandırdılar.
Buna görə də Albert Eynşteyn ABŞ prezidenti Franklin Ruzveltə məktub ünvanlayaraq, ona bu haqda danışmışdı. Aşağıda həmin məktubun mətnini görə bilərsiniz.
Albert Eynşteyn Old Grove Rd. Nassau nöqtəsi Peconic, Long Island
2 avqust 1939-cu il
F.D. Ruzvelt, Amerika Birləşmiş Ştatlarının Prezidenti, Ağ Ev Vaşinqton, D.C.
Cənab.
E.Fermi və L.Szilardın əlyazma şəklində mənə çatdırılan son işləri məni uran elementinin yaxın gələcəkdə yeni və mühüm enerji mənbəyinə çevirə biləcəyini gözləməyimə səbəb olur. Yaranmış vəziyyətin müəyyən aspektləri Administrasiyanı ayıq-sayıq olmağa və lazım gələrsə, operativ tədbirlər görməyə çağırır. Buna görə də, aşağıdakı faktları və tövsiyələri sizin diqqətinizə çatdırmağı özümə borc bilirəm:
Son dörd ay ərzində – Fransada Joliotun, eləcə də Amerikada Fermi və Szilardın işləri sayəsində – böyük bir uran kütləsində nüvə zəncirvari reaksiya yaratmağın mümkün ola biləcəyi ehtimalı ortaya çıxdı. Bununla, böyük miqdarda güc və böyük miqdarda yeni radiuma bənzər elementlər yaranacaqdır. İndi bunun yaxın gələcəkdə əldə oluna biləcəyi demək olar ki, dəqiq görünür.
Bu hadisə həm də bombaların istehsalına gətirib çıxaracaq və bu şəkildə yeni tipli son dərəcə güclü bombaların hazırlana biləcəyi – daha az əmin olsaq da, düşünülə bilər. Qayıqla daşınan və limanda partlayan bu tip tək bir bomba ətraf ərazilərin bir hissəsi ilə birlikdə bütün limanı məhv edə bilər. Bununla belə, bu cür bombalar hava ilə daşınmaq üçün çox ağır ola bilər.
Birləşmiş Ştatlarda orta miqdarda yalnız çox zəif uran filizləri var. Kanadada və keçmiş Çexoslovakiyada yaxşı filiz var, ən mühüm uran mənbəyi isə Belçika Konqosudur.
Bu vəziyyəti nəzərə alaraq, Administrasiya ilə Amerikada zəncirvari reaksiyalar üzərində işləyən fiziklər qrupu arasında daimi əlaqənin olmasını arzu edə bilərsiniz. Buna nail olmağın mümkün yollarından biri bu tapşırığı sizə güvənən və bəlkə də qeyri-rəsmi xidmət edə biləcək bir şəxsə həvalə etməyiniz ola bilər. Onun vəzifəsi aşağıdakılardan ibarət ola bilər:
a) Hökumət Dairələrinə yaxınlaşmaq, onları gələcək inkişaf haqqında məlumatlandırmaq və Birləşmiş Ştatlar üçün uran filizi tədarükünün təmin edilməsi probleminə xüsusi diqqət yetirməklə, Hökumətin fəaliyyəti üçün tövsiyələr irəli sürmək.
b) hazırda universitet laboratoriyalarının büdcələri çərçivəsində vəsait ayrılaraq həyata keçirilən eksperimental işləri, əgər ianə tələb olunarsa, bunun üçün vəsait vermək istəyən şəxslərlə əlaqə saxlamaqla, sürətləndirmək; bəlkə də lazımi avadanlıqlara malik olan sənaye laboratoriyalarının əməkdaşlığını əldə etməklə.
Mən başa düşürəm ki, Almaniya faktiki olaraq Çexoslovakiya mədənlərindən uranın satışını dayandırıb. Onun belə erkən addım atması, bəlkə də Almaniya dövlət katibinin müavininin oğlu, von Vayzzekerin, Amerikanın uran üzərindəki işlərinin bir hissəsinin hal-hazırda təkrarlandığı Berlindəki Kayzer Vilhelm İnstitutuna bağlı olması ilə başa düşülə bilər.
Hörmətlə,
Albert Eynşteyn
